Alat-alat yang Digunakan dalam Gamelan Degung
Istilah waditra hususna dina degung jeung umumna dina karawitan sunda
nyaéta istilah anu dipaké keur nunjukeun alat-alat nu dipaké dina
kagiatan kasenian. Istilah dina musik intrument. (Kubarsah, 2005: 101)
1. Bonang
Bonang, nyaéta waditra nu aya penclonan, dijieun tina bahan logam
perunggu nu dipaénkeun ku cara di takol. Wanda waditra bonang méh sarua
siga goong, ngan ukuran penclon bonang leuwih leutik deui tibatan goong.
Bonang asalna tina kecap bo = bobo atawa sare, nang =
benang. Lamun ditilik ku cara pamasanganana, penclon-penclon bonang
ditunda di luhur rénténgan benang-benang. Kukituna, unggal penclon
bonang ditunda siga anu keur saré (ditangkubkeun) diluhureun
benang-benang. Kitu deui siga kaayana mimiti, ngan dina kaayaan ayeuna
benang-benang éta diganti ku tali-tali nu dijieun tina kaén atawa
plastik.
a) Bahan jeung Rancang Bangun
1) Penclon Bonang Penclon bonang nu jadi sumber sora dijieun tina bahan
logam perunggu atawa beusi. Bonang anu alus dijieun tina logam
perunggu. Ngaran-ngaran bonang sarua jeung ngaran-ngaran babagian tina
goong.
2) Ancak Bonang Ancak atawa limahan bonang dijieun tina awijeung
benangbenang. Iimahan dijeun sakumaha rupa nepika penclon-penclon bonang
bisa ditempatkeun luyu jeung kaayaan. Penclon-penclon diteundeun dina
rentengan benang.
b) Ngaran-ngaran Bagian Bonang
1. Soko nyaeta awi nu miboga fungsi jadi suku panahan waditra.
2. Benang tali nyaeta tali-tali nu biboga punggi panahan penclon.
3. Papalayu nyaeta bagian tina hareup jeung tukang waditra.
4. Pongpok nyaeta tungtung pangkalna ancak.
5. Palipid nyaeta bilahan awi di luhur pongpok, keur panghalang penclon-penclon.
c) Cara Maénkeunana
Pikeun maenkeun bonang, digunakeun alat panakol nu dijieun tina awi nu
dibuleudkeun jeung di bungkus ku kaen anu dililit ku benang-benang.
Kadua alat takol eta dicekel ku leungeun kenca jeung katuhu. Alat takol
di tabeuhkeun dina bagian tengah penclon bonang, keur meunangkeun sora
nu gancang. d) Struktur jeung Fungsi Lobana penclon dina alat musik
bonang biasana 14 nepika 16 siki, di mimitian ku nada 1 (da) nepika nada
pangluhurna 1 (da) pangrendahna aya 3 oktaf.Ieu penclon-penclon di
susun dina luhureun panyangga, kucara nempatkeun penclon anu leutik
(nada pangluhurna) dijuru sabeulah katuhu pamaén, ngentep seureuh nepika
penclon panggedéna (nada handap) di juru sabeulah kénca. Ieu hal
disaluyukeun jeung runtuyan laras (tangga nada) degung. Bonang miboga fungsi jadi mélodi pokok nu mangrupa indung tina sakabéh alat musik séjénna. Pangkat (intro) lagu degung dimimitian ku ieu waditra. (Kubarsah, 2005, h. 89).
2. Jengglong
Jengglong nyaéta waditra aya penclonan nu dijieun tina perunggu,
kuningan atawa beusi nu diameterna 30-40 cm. Dina salahsahiji ancak
atawa kakanco aya 6 kromong. Penclon dina alat musik jumlahna aya 6 siki
nu aya tina nada 5 (la) nepika 5 (la) di handapna (1 oktaf) ku wilayah
nada nu leuwih handap tina bonang. Penclon-penclon digantungkeun dina
panahan nu wangunna tihang jeung gantungan. Jenglong miboga fungsi jadi
balungganinggendring (bass, panyangga lagu) nyaéta pikeun negeskeun
melodi bonang, (Kubarsah, 2005: 93).
3. Saron
Saron nyaéta waditra nu cara maénkeunna téh ditakol, ngawengku 7 atawa
14 bilah nu dijieun tina bahan logam perunggu, cara nakolna téh tangtuna
waé ngagunakeun alat takol. Saron nyaéta jenis waditra nu kaasup kana
perangkat gamelan. Kecap Saron nyaéta metatesis (pagantina hurup hirup
jeung hurup paéh) tina kecap saron nu miboga harti sora nu kenceng atawa
bedas (Basa Jawa Tengah). Jadi, saron nyaéta waditra nu sorana bedas.
a) Nakol Bilah Saron Pikeun nyadakeun nada-nada saron di gunakeun
panakol nu disebut panakol saron. Panakol saron dijieun tina bahan kayu
nu bentukna mirip pisanjeung palu. Panakol saron dicekel ku leungeun
katuhu. b) Nengkep (Neken Bilah Nada) Nengkep nyaéta neken bilah-bilah
saron, sangkan nada nu ditakol teu lila teuing ngageter. Neken bilah
saron ngagunakeun ramo tengah beulah kenca. c) Struktur jeung Fungsi
Jumlah wilahan dina cecempres nyaéta 14 siki, disusun di luhur panyangga
nu dimimitian nada 2 (mi) pangluhurna di ujung beulah katuhu pamaen,
nepi ka nada 5 (la) panghandapna diujung beulah kenca pamaen.Cecempres
tugasna pikeun rithem (patokan nada) nu negeskeun melodi Bonang, nu
ditakol ku pola nu konstan. Jumlah wilahan dina peking sarua jeung
cecempres, tapi nada-nada peking boga ambitus (wilayah nada) nu leuwih
luhur tibatan cecempres (biasana antara sakempyung: kira-kira 1 kwint
nepi ka saoktaf). Tugas peking béda jeung cecemprés, nyaéta salaku
pamirig mélodi. Nalika jenglong jeung cecempres ditakol tandak (konstan
nurutkeun ketukan), peking bakal leuwih katingali improvisasi, peking
biasa disebut ogé pamanis dina lagu (Kubarsah, 2005, h. 85).
4. Suling
Suling nyaéta jenis waditra nu dipaénkeun ku cara ditiup. Suling dijieun
tina awi nu dibolongan. Suling digunakeun pikeun mawakeun mélodi lagu,
atawa mirig vokal (tembang jeung kawih) atawa pikeun dipaénkeun ku
sorangan.
a) Bahan jeung Rancang Bangun
Jenis awinu alus dijadikeun suling nyaéta awi tamiang nu umurna geus
kolot. Pikeun milih bahan suling nu alus (cara tradisional), nyaéta awi
nu geus kolot dikeeum di wahangan salila saminggu, tuluy diteundeun dina
tempat nu panas. Lamun éta awi téh teu rusak berarti awi éta kualitasna
alus, tuluy éta awi dipotong nurutkeun aturan nu diperlukeun. Misalna
pikeun suling tembang Sunda Cianjuran antara 60 nepi ka 68 cm. Saterusna
awi dibolongan sangkan bisa di tiup jeung nu pamungkas nyaéta nyieun
liang nada.
b) Cara Niup Suling
Umumna cara niup suling kabagi kana 3 cara, nyaétaniup ku cara lalaunan
atawa lembut pikeun nyadakeun nada-nada rendah. Niup sedeng pikeun
nyadakeun nada-nada nu sedeng. Niup keras pikeun nyadakeun nada-nada nu
luhur.
c) Nutup Liang
Pikeun suling nu bolongna genep, diperlukeun genep ramo nyaéta 3 ramo
leungeun kenca pikeun diteundeun dina bagian bolong suling luhur, jeung 3
ramo leungeun katuhu diteundeun dina bagian liang sorahandap.Ka genep
ramo leungeun téh digunakeun pikeun nutup jeung muka sakabeh liang sora
suling.
d) Ngaran-ngaran
Bagian Suling Sirah Suling. Sumber nyaéta iket sirah nu nutupan jeung
ngabentuk liang tiup. Awak nyaéta batang suling. Liang sora nyaéta
liang-liang nu ditutupan ku ramo. Congo nyaéta ujung tina batang suling
(Kubarsah, 2005: 38).
5. Kendang
Kendang nyaéta jenis waditra nu dijieun tina kayu jeung kulit, nu
dipaenkeun ku cara di tepuk. Fungsina pikeun ngatur irama lagu. Kendang
kaasup kana perangkat gamelan. Dumasar kana ukuranna aya 3 jenis waditra
gendang Sunda, nyaéta : 1) Kendang Gede, dipaké dina gendang Penca nu
gunana pikeun mirig pencak silat. 2) Kendang Gending atau sedeng, biasa
dipaké dina pintonan wayang, kacapian jeung sajabana. 3) Kulanter
nyaéta gendang nuukuranna leutik. Ieu gendang pungsina pikeun
nambahanvariasi tabeuhan gendang sedeng, sabab dina nabeuhna kulanter
téh teu leupas tina kendang sedeng.
a) Bahan jeung Rancang Bangun
Awak kendang -> salaku résonator dijieun tina bahan kayu nu ngarana Kuluwung.
Bem Kendang -> nyaéta bagian liang gedé nu ditutupan lambaran kulit
nu posisina dibagian handap, sedengkeun bidang kulit leutik disebut
Kempyang nu aya diluhur kendang.
Wangkis -> nyaéta panutup liang kuluwung nu dijieun tina kulit sasatoan. Wangkis téh jadi sumber sora.
Rarawat -> nyaéta tali nu dijieunna tina rotan atawa kulit jangat
pikeun menegangkan wangkis. Rarawat sok disebut siki bonteng atawa
wijen.
Tali rawir -> nyaéta tali nu dijieun tina rotan atawa jangat pikeun nutupan biwir wangkis.
Wengku -> nyaéta buleudan rotan atawa awi nu dipasang di tungtung
sisi kendang pikeun ngagulung wangkis. Anting-anting nu dijieun tina
bahan logam (beusi atawa perunggu) nu bentukna cingcin pikeun ngaitkeun
tali kendang.
Nawa -> nyaéta liang hawa dina bagian awak kendang, tempat kaluarna hawa.
Rehal -> nyaéta standar kendang (ancak).
Simpay -> nyaéta cingcing tina kulit jangat pikeun mageuhan atawa ngenduran tali rarawat.
b) Cara Maénkeunana
Waditra gendang nu gede, di teundeun ku cara di sarékeun dina luhur
rehal. Gendang leutik diteundeun di gigireun kenca atawa katuhu gendang
nu gede. Cara maénkeunana gandang nyaéta ku cara di tepak ku dua dampal
leungeun. Dampal leungeun sabeulah kenca miboga fungsi pikeun nepak
bagean Bem, sedengkeun dampal leungeun katuhu nepak bagean. Sora-sora
gendang di sadakeun ku cara : bagean-bagean Bem gendang diteken ku
bunderan suku, pikeun ngahasilkeun rupa-rupa variasi sora teknik nakolna
dilakukeun ku dampal leungeun jeung alat panakol gendang (Kubarsah,
2005, h. 72).
6. Goong
Goong nyaéta jenis waditra pukul nu ber-penclon, dijieun tina bahan
logam perunggu. Disadakeun ku cara dipukul ku alat nu bisa ngahasilkeun
sora. Sora goong fungsina pikeun panutup satiap ahir lagu. Ukuran goong
téh panggedena lamun dibandingkeun jeung waditra sejen anu ber-penclon,
saperti bonang, kenong, jenglong, jeung sajabana.
a) Bahan jeung Rancang Bangun
Goong Gantung ngawengku goong jeung tali nu ngagantungkeunna nu disebut
kakanco. Goong wangunna buleud lonjong, aya penclonan, nu dijieun tina
perunggu. Ukuran diameterna antara 90-105cm.
b) Ngaran-ngaran bagian Goong
1. Penclon, nyaéta hulu goong nu aya di tengah-tengah (titik pusat).
2. Raray, nyaéta beunget goong.
3. Manis raray, nyaéta bagian nu méré kaéndahan dina goong nu ngurilingan raray.
4. Taktak, nyaéta bagéan nu ngurilingan manis raray salaku panguat awak.
5. Awak goong nu jangkungna antara 8-12 cm.
6. Lalambé, nyaéta biwir goong nu aya dihandap goong.
c) Cara Maénkeunana
Goong Gantung nu ditakol ku alat talu, ditakolna ka gigir. Alat panakol
goong bentukna buleud dina bagian sirahna, dibungkus ku kaén. Éta alat
téh dicekelan ku leungeun katuhu. Saenggeus kitu ditakolkeun kana
penclong goong. Pikeun mondokan sora supaya teu panjang teuing, leungeun
kenca dipaké pikeun nahan bagian tukang penclon.
d) Struktur jeung Fungsi
Goong miboga 2 penclon, nyaeta kempul (goong leutik) jeung goong (goong
gedé) digantungkeun ku tali sacara pahareup-hareup dina ancakna. Kempul
ayana di sabeulah kénca jeung gooang ayana di beulah katuhu. Ambitus
nada goong handap pisan. Miboga fungsi jadi pangatur wiletan (birama)
atawa jadi tanda ahir periode mélodi jeung panutup kalimah lagu. Saperti
halna peking, waditra kendang jeung suling ogé mangrupa tambahan.
Mimitina kendang dipaénkeun saperti dina lagu-lagu laras pélog/saléndro,
ngan saukur jadi panyangga ketukan hungkul saperti dina oerkestra
barat. Ngan maénkeun kendang dina lagu-lagu degung ayeuna leuwih
pareatif, kitu oge dina maénkeun suling. Sangkilang ku timbre (warna
sora) nu béda , ngan cicingna dina kaayaan anu sarua siga vocal
(Kubarsah, 2005: 94).
e) Fungsi Alat-alat Musik
- Jengglong = balunganing gending.
- Suling = pembawa melodi.
- Kendang = pengatur irama.
- Saron = lilitan melodi.
- Bonang = lilitan balunganing gending.
- Gong = paganteb wilet.